«خودتو به مردن بزن تا من بیام با برانکارد ببرمت. چشماتو باز نکنیا! واستا یه ملحفه بیام روت بندازم که مثلا مُردی. اینم مثلا داروئه، بت میدم خوب میشی!»؛ تظاهر به بودن در شرایطی غیر واقعی و در نقشی ساختگی، تصویری است که کودکان را بیش از هر بازی دیگری مشغول آن می‌بینیم.
عجیب نیست که بازی نمایشی-تعاملی پر طرفدارترین بازی کودکانه دنیا است! این دسته بازی‌ها از خردسالی شروع می‌شوند و عمدتا در سنین پیش از دبستان بین بچه‌ها به دفعات مکرر بازی می‌شوند؛ در نتیجه بی‌راه نیست که مختصرا به آن خاله بازی بگوییم.
«خاله بازی» به‌طور دقیق‌تر نوعی بازی نمایشی، نمادین و تقلیدی است که طی آن، کودک ادای زیستن در نقشی غیر واقعی را درمی‌آورد. کودک در خاله بازی نقش بزرگسالان و مشاغل مختلف را بازی می‌کند. او که در خردسالی با نگاه کردن به اطراف و اطرافیان رفتارهایی را تقلید کرده است، در سه سالگی اولین نشانه‌های خاله بازی را نشان می‌دهد! برای مثال رفتارهای تعاملی مثل خرید کردن را از بزرگسالان تقلید می‌کند تا انجام دادن این کارها را برای خود درونی‌سازی کند. این فاز تا ۶ سالگی طول می‌کشد؛ یعنی زمانی که کودک قادر است خود نقش یک والد، همسر، خاله، معلم یا هر عضو دیگری در جامعه را بر عهده بگیرد و وظایف آن نقش را با اطرافیان و اسباب‌بازی‌هایش بازسازی کند.
بازی نمادین و تقلیدی می‌تواند شکل‌های مختلفی مثل مامان بازی، دزد و پلیس بازی، معلم و دکتر بازی یا حتی پانتومیم و مافیا داشته باشد. اما در بازی نمادین چند عنصر ثابت وجود دارد:
- نقش بازی کردن
- داستان خیالی
- جایگزینی کاربرد اشیا
- داستان سرایی
- ایجاد تعامل (حتی با عروسک)
- نشان دادن احساسات
کودک با بازی تقلیدی، گویی مهارت‌ها و آموزه‌های خود را به معرض آزمایش و تقویت بیشتر می‌گذارد. همان‌گونه که مشخص است، این‌گونه بازی نیازمند سطح بالایی از خلاقیت و شناخت موقعیت و توانایی‌های کلامی و تعاملی و... است. شواهد نشان می‌دهد که قدرت تخیل و تقلید بالا مرتبط با توانایی بیشتر در شکل‌دادن تعامل اجتماعی و تفکر همه‌جانبه‌تر و درک بیشتر دیگران است. بی‌دلیل نیست که آلبرت انیشتین می‌گوید تخیل کردن از دانش ورزیدن مهم‌تر است!
به علاوه، بازی نمایشی یا نمادین شرایط بروز دادن ترس‌ها و امیال کودک در محیطی امن را فراهم می‌کند. تمام این عوامل دست به دست هم می‌دهند تا بازی تقلیدی یا خاله بازی نقشی پررنگ در رشد کودک بازی کند. در این مقاله سعی داریم دلیل گرایش بالای کودکان به خاله بازی، فواید بازی نمادین در رشد کودکان و سن مناسب بازی‌های نقش آفرینی را توضیح دهیم.
دلیل میل عجیب بچه‌ها به خاله بازی چیست؟
تکرار بازی‌های من درآوردی کودکان گاهی اوقات اطرافیان‌شان را بسیار کلافه می‌کند! بچه‌ها می‌خواهند اطرافیان‌شان را در بازی دخالت بدهند تا هر چه بیشتر احساس کنند که دنیای ساختگی‌شان شبیه واقعیت است. برای مثال ممکن است لحظه‌ای از شما بخواهند جای معلم او، فروشنده بقالی یا مشتری باشید. از شما می‌خواهند کیک خیالی‌شان را با پول واقعی بخرید یا مشق بنویسید یا در سلول زندان درخواست آزادی کنید! چه چیزی بچه‌ها را به خاله بازی و ساخت دنیاهای ساختگی سوق می‌دهد؟
نقش‌آفرینی در موقعیت‌های ساختگی یا جان‌بخشی به چیزها کاری است که بچه‌ها ناخوداگاه انجام می‌دهند. آن‌ها با این کار سعی دارند از محیط پیرامون خود اطلاعات کسب کنند و تا جای ممکن به چیزها شکل واقعی بدهند. می‌توان گفت بچه‌ها مانند آینه، عمل دیگران را تکرار می‌کنند و در محیط کودکانه خود به معرض آزمایش می‌گذارند تا بتوانند بیشتر روی آن‌ها تحقیق کنند و از آن کارها سر در بیاورند.
کارهایی که در بازی ساختگی انجام می‌شود، نمادی از اتفاقات دنیای واقعی هستند و بچه‌ها سعی دارند به اسباب‌بازی‌های نمادین، عملی واقعی را نسبت دهند. زبان هم شکلی نمادین از درونیات و افکار ما است. ما از نمادهای زبانی استفاده می‌کنیم تا با جهان پیرامون ارتباط برقرار کنیم.
دانشمندان می‌گویند مهارت در خاله بازی و بازی‌های ساختگی دیگر مساوی است با یادگیری سریع‌تر و بهتر صحبت کردن! پس اگر کودک بالای سه سالی را می‌بینید که در حرف زدن مشکل دارد، با او خاله‌بازی کنید! برای این کار از اسباب‌بازی‌های ساده و واقع‌گرا شروع کنید و با پیشرفت کودک، کم کم به سمت بازی با اسباب‌بازی‌های غیر واقع‌گرا بروید.
[gallery columns="2" size="full" ids="4634,4631"]تحقیقات نشان می‌دهد حرف زدن مکرر پدر و مادر با کودک و شرح دادن چیزهای مختلف برای او درمورد طبیعت و اسباب‌بازی‌ها و مسائل مختلف دیگر یا حتی داستان خواندن باعث ترغیب بچه‌ها به بازی‌های تقلیدی نمایشی مانند خاله بازی می‌شود. پس صحبت کردن با بچه‌ها و شرح دادن چیزها برای آن‌ها را خیلی زود شروع کنید.
فواید خاله بازی در رشد کودک
خاله بازی به کودک کمک می‌کند تا جنبه‌های مختلف مسائل را ببیند و در موقعیت مناسب تصمیم‌گیری قرار بگیرد. این موضوع نیازمند قدرت خلاقیت بالایی است که در مراحل مختلف زندگی برای او ثمربخش خواهند بود.
نکته‌ای طلایی برای والدین و اطرافیان کودک این است که بچه‌ها در طول بازی ساختگی، شخصیت و احساسات خود را بروز می‌دهند و همین فرصتی عالی برای بررسی درونیات کودکان است. در ادامه به برخی از مهم‌ترین فواید بازی‌های نقش آفرینی اشاره می‌کنیم:
- سازماندهی هیجانات: بازی نمایشی-تعاملی به بچه‌ها رفتارهای درست و نادرست در موقعیت‌های مختلف را می‌آموزد. بچه‌ها در خاله بازی یاد می‌گیرند که یک نقش را به تمامی بر عهده بگیرند و به قوانین سناریوی بازی وفادار بمانند تا مورد پذیرش گروه بچه‌ها قرار بگیرند و بتوانند در کنار هم به خوبی عمل کنند.
- شناخت افکار و عواطف شخصی: بچه‌ها با بروز دادن رفتارهای مناسب بازی در طول بازی خیالی، متوجه افکار و عواطف درونی خود می‌شوند! آن‌ها می‌آموزند که در مواجهه با موقعیت‌های ناراحت‌کننده یا ترسناک در زندگی، چطور خود را بیان کنند و به احساسات خود واقف باشند.
- بهبود مهارت حل مسئله و تفکر انتقادی: در طول خاله بازی قطعا بین بچه‌ها مسائل و اختلافاتی پیش می‌آید و آن‌ها نیازمند تصمیم‌گیری برای حل مشکل و رسیدن به توافقات دو طرفه هستند.
- یادگیری سریع تر: بازی‌های ساختگی با جذاب‌کردن فرایند یادگیری به آموزش سرعت می‌بخشند. تحقیقات نشان می‌دهد بچه‌هایی که بازی نمادین می‌کنند، بیشتر برای ورود به مدرسه و آموزش تحصیلی آماده هستند و اطلاعات بالاتری دارند.
- درک و همدردی بالاتر: بچه‌ها با خاله بازی در نقش‌های مختلف بازی می‌کنند و از نقطه نظر این نقش‌ها به موقعیت نگاه می‌کنند. در نتیجه یاد می‌گیرند که جنبه‌های مختلف مسائل را در نظر بگیرند و نسبت به دیگران درک بیشتری داشته باشند.
- رهایی از اضطراب و هیجانات منفی: بچه‌ها درون خود را در بازی خیالی نشان می‌دهند. بچه‌ها از طریق برعهده گرفتن نقش‌های ساختگی و اتفاقات تخیلی، راهی برای از بین بردن ترس و اضطراب‌های خود پیدا می‌کنند و با مفاهیم سخت کنار می‌آیند. در بازی ساختگی، هیچ راهی بسته نیست!
- افزایش اعتماد به نفس: کودک هر نقشی که در خاله بازی داشته باشد، مطمئن است که مورد قبول و تأیید قرار می‌گیرد! ممکن است مخاطب خاله بازی او تنها عروسک‌هایش باشند که هیچ‌گاه علامتی از خسته‌شدن یا انزجار از او نشان نداده‌اند! در نتیجه کودک مشاهده و تجربه می‌کند که می‌تواند با تمام نقص‌هایش، خودش باشد و همچنان احساس دوست داشته شدن بکند.
- بهبود مهارت‌های خواندن و داستان‌سرایی، درک ریاضی، زبان، مهارت‌های جسمانی و اجتماعی
خاله بازی برای چه سنی مناسب است؟
فواید بازی تقلیدی و نمادین چنان اساسی و زیاد است که دانشمندان پیشنهاد می‌کنند بچه‌ها را از سنین خیلی پایین با آن آشنا کنید؛ حتی یک تحقیق نشان داده که اشخاص خلاقی مانند برندگان جایزه نوبل و بنیاد نخبگان مک آرتور در خردسالی به بازی‌های خیالی و ساختگی گرایش زیادی داشته‌اند.
هر چه کودک زودتر شروع به بازی خیالی یا ساختگی کند، توانایی‌های مختلف ذهن او سریع‌تر شکل می‌گیرند و در آینده می‌تواند فرد خلاق‌تری باشد. بچه‌ها از یک سالگی شروع به بازی‌های نمادین می‌کنند. در این سن، آن‌ها از اسباب‌بازی‌های واقع‌گرا یا اصل ابزار واقعی برای بازی استفاده می‌کنند (مانند قاشق و چنگال).
بازی نمادین پیچیده‌تر (با شکل مرسوم خاله بازی) از دو و نیم سالگی شروع می‌شود و تا ۵ سالگی ادامه دارد؛ یعنی زمانی که کودک عناصر نمادین متعدد را کنار هم می‌گذارد و دنیای خیالی خودش را می‌سازد. در ۶ تا ۷ سالگی بچه‌ها قادر هستند عناصر کاملا تخیلی و غیر واقع‌گرا را درک کنند و در بازی به کار بگیرند. همچنین از توانایی‌های زبانی خود برای پر و بال دادن بیشتر به بازی استفاده می‌کنند.
بچه‌ها عمدتا تا ۱۰ یا ۱۲ سالگی بازی تقلیدی می‌کنند و در این سنین، بازی آن‌ها می‌تواند در قالب‌های متفاوت‌تری دیده شود؛ مانند داستان‌سرایی، نقاشی و اجرای نمایش. برخی کودکان ممکن است بعد از این سن هم به بازی نمادین ادامه بدهند؛ البته تصور نکنید که بازی نمایشی و خیالی تنها به معنی مهمانی دخترانه‌ای است که بچه‌ها عروسک بغل کرده‌اند و در لیوان‌های اسباب‌بازی چای می‌نوشند! خاله بازی در رده‌ی بازی‌های رول پلی مانند مافیا قرار می‌گیرد.
می‌بینید که حتی یک فرد ۵۰ ساله هم می‌تواند -به اصطلاح- خاله بازی کند! بنابراین بازی نمادین و نمایشی با توجه به سن و سال، شکل و نوع خود را پیدا می‌کند و می‌تواند در هر دوره سنی سرگرم‌کننده و مفید باشد.
عوامل محیطی و جغرافیایی، شخصیتی، فرهنگی و اجتماعی یا عقاید و عادات و سنت‌ها ممکن است باعث کمتر یا بیشتر شدن بازی‌های نمادین بین بچه‌ها شود. در نتیجه نمی‌توان به‌طور دقیق گفت که چه مقدار بازی و تا چه سنی نرمال است.
توصیه آخر ما به شما این است که برای خاله بازی با بچه‌ها وقت بگذرانید، آن‌ها را در بازی همراهی کنید و با ایده‌های‌تان، به خاله بازی او پر و بال بدهید. قطعا نتایج این بازی در آینده‌ی کودک و روان سالم‌تر او درخشان خواهد بود.