پرخاشگری کودکان یکی از چالش‌هاییست که می‌تواند والدین، مربی‌ها، معلم‌ها و دیگر اعضای خانواده را به شدت مضطرب و نگران کند. عموما کودکان در بیان علت بی‌قراری و پرخاشگری خود ناتوان هستند و همین مسئله می‌تواند پدر و مادرها را نیز به شدت سردرگم کند. البته خشم و عصبی بودن کودکان می‌تواند دلایل مختلفی داشته باشد که تشخیص علت دقیق آن برعهده روانشناسان و متخصصان رفتارشناسی کودک خواهد بود. چالش‌های مختلف در خانه و مدرسه، اضطراب و استرس، حسادت و رقابت با برادر و خواهر از جمله عوامل شایع پرخاشگری کودکان هستند اما فراموش نکنید که همیشه اولین اقدام مراجعه به درمانگر متخصص و باتجربه است تا بتواند با آگاهی لازم با این چالش رو به رو شوید.
آیا عصبانیت و پرخاشگری کودکان قابل مدیریت و درمان است؟
بله، بدون شک. به محض این‌که بتوانید متوجه ریشه‌ی خشم و عصبانیت کودک خود شوید، مدیریت کردن آن کار سختی نیست. اگرچه یافتن علت پرخاشگری کودک برعهده‌ی روانشناس است. ممکن است عوامل محیطی مختلف و چالش‌های کودک با دوستان و مدرسه باعث پرخاشگری شود اما در برخی موارد، پرخاشگری می‌تواند از بیماری‌های نظیر اوتیسم و ADHD نیز نشات بگیرد که تشخیص و درمان آن تنها توسط روانپزشک و روانشناس امکان پذیر است.
پس از تشخیص علت پرخاشگری کودک، متخصص روش‌های درمان را ارائه می‌دهد که می‌تواند شامل دارو درمانی، جلسات مشاوره، بازی درمانی، تئاتر درمانی و ... باشد. در این راه پدر و مادر باید همراه کودک و مشاور باشند، از نظر عاطفی فرزند خود را حمایت کنند، شرایط ایمن و متعادلی در منزل فراهم کنند و در مواقع نیاز اقتدار لازم در رفتار را نشان دهند.
حالا اگر به درمانگر مراجعه کردید و از علت پرخاشگری کودک خود آگاه شده‌اید، تمشک همراه شماست تا با پیشنهاد دادن روش‌های مکمل مناسب برای مدیریت خشم کودک، شما را در این راه همراهی و حمایت کند. بازی و اسباب بازی همواره فضای امنی را برای کودکان می‌سازند تا بتواند مهارت‌های مختلفی بیاموزد و از نظر عاطفی و روانی تخلیه شود. از این رو، هرگونه درمان و تغییرات رفتاری به سادگی در بستر بازی و همراهی با کودک امکان پذیر است و تاثیرات مثبتی خواهد شد.
چطور بازی و اسباب بازی به درمان پرخاشگری کودک کمک می‌کند؟
کودکان توانایی ابزار احساسات خود را به صورت کلامی ندارند، بنابراین؛ شما در بازی‌ها و رفتار با دوستان‌شان احتمالا دلایل خشم و پرخاشگری آنان را متوجه خواهید شد. نقاشی و داستان‌های خیالی کودکان از تعارضات درونی آنان سخن می‌گویند. پس همراهی با کودکان در بازی‌هایشان می‌تواند شما به شناخت بهتر روحیات آنان و تغییر الگوی رفتاری نادرست منجر شود.
در بازی‌های گروهی با اعضای خانواده، کودک می‌تواند حمایت عاطفی را بیشتر و بهتر احساس کند و به اعضای خانواده نزدیک‌تر شود. او یاد می‌گیرد تا احساسات خود را بیان کند، مهارت‌های ارتباطی را می‌آموزد و خلاقیت و نقاط قوتش تقویت می‌شود.
روانشناس در انتخاب بازی‌های مناسب شما را راهنمایی خواهد کرد و به شما آموزش می‌دهد که از چه بازی‌ها و الگوهای برای رفتار با کودک خود استفاده کنید. نوع بازی ارتباط مستقیمی با علت پرخاشگری کودک شما دارد.
انواع بازی و اسباب بازی برای مدیریت پرخاشگری کودکان
بازی و اسباب بازی می‌تواند به تنظیم مثبت احساسات و عواطف کودک کمک کند و بستری امن برای او فراهم کند تا دغدغه‌های ذهنی خود را بیان کند. هنگام بازی با کودک پدر و مادر باید صبور باشند، به او گوش دهند و از کودک‌شان حمایت عاطفی و روانی کنند. در نهایت با نظر روانشناس، مهارت‌های اجتماعی لازم را در قالب بازی به او آموزش دهند.
چند نمونه از بازی‌های موثر و متداول را در ادامه باهم بررسی خواهیم کرد.
خاله بازی برای ایجاد حس همدلی و تقویت مهارت‌های عاطفی و اجتماعی
بازی‌هایی مثل خاله بازی و دکتر بازی که کودکان باید نقش خاصی را در آن ایفا کنند و با دوستان خود تعامل داشته‌باشند، کمک بزرگی به تقویت ارتباط اجتماعی آنان می‌کند. درخاله بازی کودک می‌آموزد تا با هم‌سالان خود دوست باشد، اسباب بازی‌هایش را با آنان به اشتراک بگذارد.
کودکانی که از قرض دادن اسباب بازی‌های به دوستانش خشمگین می‌شود تا احساس مالکیت عجیبی به وسایل خود دارند، با خاله بازی یاد می‌گیرند تا بتوانند وسایل خود را با دوستان‌شان قسمت کنند. همچنین نقش‌هایی مثل پلیس، آتش نشان، دکتر، معلم و ... هم به آنان آموزش می‌دهد تا نسبت به دیگران مهر و عطوفت داشته و روحیه‌ی همکاری و همدلی را یاد بگیرند. با تشویق کودکان به بازی‌های اجتماعی، کمک می‌کنید تا آنان خودخواه و منزوی نشوند و با افراد دیگر در اجتماع به راحتی تعامل کنند.
هنگام خاله بازی از کودک بخواهید و اجازه بگیرید تا اسباب بازی خود را به دوستانش بدهد و او را بابت این کار تشویق کنید. اگر کودک رفتار خشنی در مواجهه با دوستانش دارد، ابتدا خاله بازی را با عروسک‌ها تمرین کنید تا به مرور بتواند هم‌بازی‌های دیگر را هم بپذیرد.
کودک را در نقش‌های مختلف قرار دهید، به مسئولیت بدهید، از کودک سوال کنید و منتظر واکنش‌هایش باشید. برای مثال کودک شما دکتری است که مریض دارد، از او بپرسید " برای بهتر شدن حال مریضت چیکار باید کنیم؟" و بدین وسیله او را تشویق کنید تا فکر کند و برای دیگران ارزش قائل شود. پس از انجام دادن مسئولیت نیز، کودک را تشویق کنید تا رضایت از کار خوب در ذهن او تثبیت شود.
بازی‌های جمعی و ورزشی برای کودکان پرانرژی
گاهی کودکان پرانرژی و بازیگوش به‌خاطر حبس شدن در آپارتمان‌های کوچک برای مدت طولانی تحریک پذیر و عصبانی می‌شوند و انجام دادن بازی‌های جمعی و گروهی و یا ورزش کردن به آنان کمک می‌کند تا حس بهتری داشته‌باشند.
ورزش و تحرک باعث ترشح دوپامین می‌شود و حس خوبی در شما و فرزندتان ایجاد می‌کند. همراهی در یک فعالیت شاد، همراه با خنده، نه تنها خاطراتی ماندگار برای کودک به‌جا می‌گذارد، بلکه ضامن سلامت جسمانی او نیز هست.
تشخیص تخصصی علت پرخاشگری کودکان برعهده‌ی متخصص است، پس نظرات پدربزرگ‌ها و مدربزرگ‌ها در مورد "پوسیدن دل بچه‌ها در خانه" صرفا یک اظهار نظر احساسی است. اگرچه کودکان نیاز به تخلیه انرژی و بازی دارند اما هر پرخاشگری با چنین گذاره‌هایی توجیه پذیر نیست!
به کودک بیاموزید که همیشه او نباید برنده باشد، برخی کودکان به محض باخت، بازی را به هم می‌زنند و دعوا راه می‌اندازند. تجربه‌ی شکست و ناکامی برای کودک در سنین پایین ضروری است تا او بتواند در آینده با شکست و چالش‌های زندگی کنار بیاید.
بر اصول اخلاقی هنگام بازی تاکید کنید و تذکر دهید که اصل بر لذت بردن و خندیدن است و هرگونه بی‌احترامی و آسیب زدن به دوستان اصلا مورد قبول نیست. برای پسربچه‌ها fair play فوتبالی را مثال بزنید و برای دختر کوچولوهای حس دوستی و خواهرانه بین آنان را تقویت کنید، تا در همه‌حال کودکان با رعایت احترام و دوستی با هم بازی کنند.
بازی با فیجت‌ها برای کودکان مضطرب
ممکن است برخی کودکان به دلیل اضطراب و استرس، حس و حال خود را با عصبانیت و پرخاش بروز دهند. البته برای از بین بردن استرس کودک، باید علت اصلی اضطراب او در فرایند رواندرمانی برطرف شود اما بازی و حمایت عاطفی می‌تواند تا حد زیادی کودک را آرام و سرگرم کند تا کمتر به علت استرس فکر کند.
استفاده از فیجت اسکوئیشی و اسپینر، برای کودکان مدرسه‌ای و وجوانان بسیار مفید و موثر است. حتی می‌توانید همراه با هدیه دادن فیجت، تکنیک‌های تنفس شکمی را هم به کودک خود آموزشی دهید، تا در زمان استرس به آرامش برسند.
تمام حرصت رو، روی فیجتت خالی کن!
احساسات کودک را طور دیگری ببینید و بشنوید!
کودکان نمی‌توانند با کلمات احساسات خود را درست و خوب منتقل کنند، مخصوصا اگر همچنان خردسال باشند. گاهی جملات آنان منطق کلامی خاصی هم ندارد، لذا پی بردن به تعارضات و چالش‌های درونی آنان دشوار است. می‌توانید کودک را به نقاشی کردن، بازی با خمیر و حتی تمرین موسیقی تشویق کنید.
این فعالیت‌ها هم استرس کودک را از بین می‌برند، هم خلاقیت او ار تقویت می‌کنند و هم فرصتی به کودک می‌دهد تا بخشی از ناخودآگاه خود را در قالب نقاشی و مجسمه سازی آشکار کند. به احتمال زیاد در این فرایند او اتفاق یا فردی که او را عصبی و تحریک پذیر نموده را توضیح می‌دهد. در اغلب موارد این اطلاعات در جلسه درمان و توسط روانشناش کودک رمزگشایی می‌شود.
بازی‌های فکری، یک راهکاری مطمئن و کارآمد
بازی‌های فکری برای آرام کردن کودکان راه‌حل بسیار مفیدی هستند، مخصوصا اگر کودک شما با پیروی از قوانین و صبر کردن مشکل دارد. بازی‌های فکری به کودکان یاد می‌دهد تا حتما مطابق قوانین باشند و صبر کنند تا نوبت به آنان برسد. به علاوه، فرایند سرگرم‌کننده و جذاب بازی‌های فکری، کودکان را کمی از مسائل ناراحت کننده دور می‌کند.
هنگام بازی در مورد قوانین شفاف و قاطع باشید. کودک باید بدانید که در صورت برهم زدن بازی، محروم خواهد شد و مسئولیت کار خود را بپذیرد. اهمیت صبر و احترام به حقوق دیگران را به او یاد دهید و کودک را به حل مسئله و تفکر فعال تشویق کنید.
بازی‌های فکری جذاب برای به چالش کشیدن ذهن بچه‌ها برای همه سنین!
بازی فکری و آموزشی به کودک می‌آموزد تا از انرژی و توان ذهنی خود در مسیر مثبت بهره ببرد و برای حل معماها از آن استفاده کند. سرگرم شدن با بازی فکری، باعث افزایش تمرکز کودک شده و ذهن او را از علت استرس و پرخاشگری‌اش منحرف می‌کند.
توصیه‌ی ما این است که از سنین کم، کودک خود را به بازی‌های فکری و آموزشی عادت دهید و به او بیاموزید که باید با دوستان خود تعامل کند، بازی کند و لذت ببرد. اغلب کودکانی که پرانرژی و بازیگوش هستند، هنگام بازی‌های فکری و آموزشی درگیر جمع و اتفاقات بازی می‌شود و حتی فرصت خوبی فراهم می‌شود تا نکات انضباطی را نیز به آنان بیاموزید.
نتیجه گیری
اگرچه بازی‌های مختلف و اسباب بازی‌های خاص می‌توانید بر مدیریت پرخاشگری کودک موثر باشند، اما این بدان معنی نیست که هرگونه پرخاش و رفتار نادرست کودک باید با اسباب بازی و بازی کردن پاسخ داده‌شود. ممکن است کودک این رفتار را به منزله تایید و پاداش تلقی نموده و رفتار خود را مدام تکرار کند. از این رو والدین حتی در زمان بازی و تعامل با کودک خود نیز باید کاملا هشیار باشند و رفتار حساب‌شده داشته‌باشند. چنانچه کودک شما شدیدا پرخاشگر و تحریک پذیر است و به خود یا کودکان دیگر آسیب می‌رساند، باید حتما این مورد در اسرع وقت پیگیری کرده و کودک را نزد روانشناس ببرید.
سوالات متداول
اگر کودک برای جلب توجه شما و دیگران پرخاش می‌کند، از رواشناس کمک بگیرد و هنگام بازی و فعالیت‌های روزانه او را تشویق کنید تا کودک متوجه اهمیت و هیجان شما بشود.
والدین باید صبور باشند، کارهای درست کودک را تشویق کنند و تمام حرکات او را زیرنظر بگیرند. با صبر و تداوم رفتارهای درست جایگزین رفتارهای نادرست خواهند شد.
باید تلاش کنید تا از کودک بخواهید احساسات خود را بروز بدهد، در حین بازی و همراهی از او به طور غیرمستقیم سوال کنید تا متوجه دغدغه‌های ذهنی و علت خشم او بشوید.
بله، بازی‌های ویدیویی نامناسب می‌تواند کودک را خشمگین و تحریک پذیر کند. بهتر است در سنین پایین‌تر کودکان را به بازی‌های فکری و آموزشی سوق دهید.
بله کودکانی که به علت اضطراب پرخاشگر می‌شوند، با درآغوش گرفتن و حرف زدن با عروسک خود بخشی از هیجانات روانی را تخلیه می‌کنند و آرامش می‌گیرند.
احتمالا حسادت و رقابت با برادر و خواهر، علت اصلی پرخاشگری کودک است. تلاش کنید تا به هر دو به طور یکسان توجه کنید و محبت خود را از کودک تحریک پذیر خود دریغ نکنید.
در مورد چنین فعالیت‌هایی حتما با روانشناس کودک مشورت کنید. اگر سطح پرخاشگری کودک زیاد باشد، ممکن است چنین ورزش‌هایی اثر تقویت کننده داشته‌باشند.
